Loenen-Abcoude 22/10/00
Tiel 21/07/02
Utrecht-NW 01/12/02
Broeders en zusters, geliefd in onze Heer, Jezus Christus,
Na zoveel weken onderbreking is het tijd weer eens verder te gaan met de tien woorden. Vanmorgen het zevende gebod. Ik heb al aangekondigd dat ik dat zou gaan samenvatten als 'respecteer elkaar'. Als ik het zo zeg, gebruik ik 'respecteren' in een heel moderne zin. Misschien is u dat ook al wel eens opgevallen, dat wij dit woord tegenwoordig anders gebruiken dan vroeger. In mijn oudere druk van Van Dale wordt respect en respecteren vooral met gezag in verband gebracht. Je hebt respect, je respecteert mensen en instanties die een bepaald gezag over je hebben.
Tegenwoordig hoor ik respect en respecteren meestal in een ander verband gebruiken. We worden geacht respect te hebben voor elkaars mening en voor de integriteit van de ander. Elkaar respecteren heeft weinig met gezag en veel met voorzichtigheid en om-zichtigheid te maken. Het andere woord dat tegenwoordig bij respect hoort is niet meer gezag, maar veel eerder iets als kwetsbaarheid, breekbaarheid, kostbaarheid ook. Als je respect hebt voor slachtoffers laat je dat merken door hen serieus te nemen en voorzicht met hen om te gaan. Respect hebben voor de mening van een ander betekent die ander serieus nemen en niet laten merken dat je zijn of haar mening eigenlijk maar dom of vreemd vindt.
Respect en kwetsbaarheid, breekbaarheid, kostbaarheid, dat is, voor zover ik zie, de combinatie die wij tegenwoordig makkelijk leggen. Als je elkaar respecteert ga je met elkaar om ergens zoals je met een doos glaswerk omgaat, waar op staat: pas op, breekbaar. Voorzichtig dus, om-zichtig. Het is een aardige bijkomstigheid dat om-zichtig een letterlijke vertaling lijkt van re-spect. Hoe dan ook, onze taal leeft, en verandert dus. En dat is toch leuk.
In ieder geval zorgt dit ervoor dat 'respecteer elkaar' een goede samenvatting van dit zevende gebod wordt. Want het gaat hier precies om kwetsbaarheid en breekbaarheid en kostbaarheid. Een huwelijk is prachtig, maar breekbaar, en daarom zegt God: wees voorzichtig, breek het niet. Menselijke integriteit, ook lichamelijke integriteit, is kostbaar, maar breekbaar. En daarom zegt God: pas op, breek haar niet. Menselijke relaties zijn kostbaar, maar breekbaar. En daarom zegt God: pas op, breek ze niet. De Here God zelf vraagt van zijn volk, van zijn christenen voorzichtigheid, omzichtigheid in de omgang met elkaar en met anderen, en die eis heeft recht en reden, net als zo'n tekst op een doos glaswerk. Want het gaat hier om echt kostbare dingen en als hier iets breekt is er echt iets kapot, iets wat je misschien wel weer lijmen kunt, maar wat toch nooit meer wordt als vóór die breuk.
Extra voordeel van deze samenvatting is, dat je meteen ziet dat er in dit verbod nog meer gebeurt dan we toch al denken. Zoals meestal in de tien woorden noemt de Here God alleen een bepaald extreem. Maar daar komt in het geheel van de bijbel veel meer achter vandaan. Strikt genomen staat hier alleen: je mag geen overspel plegen. En dat is een behoorlijk beperkt verbod, was het zeker in die tijd. Het gaat er om dat de vrije Israëlitische man, die hier wordt aangesproken, geen overspel mag plegen met de vrouw van een medeburger, van een andere vrije Israëlitische man. En dan gaat het er in feite ook nog om dat daardoor die andere man in zijn recht aangetast zou worden. Verder moeten we ons er maar niet al te veel bij voorstellen. Naar een hoer gaan was in de Israëlitische samenleving een ondeugd, een zwakheid, maar geen groot kwaad. Wat je met je eigen slavinnen deed, voor zover die niet getrouwd waren, moest je tot op grote hoogte zelf weten, als man tenminste. Allerlei wat bij ons overspel zou heten, was dat in die tijd niet.
Laat je dit gebod in het geheel van de bijbel klinken, dan blijkt er meer in te gebeuren dan wat ik tot nu toe noemde. Zondag 41 werkt dat netjes uit. Het gebod gaat over allerlei vormen van onkuisheid, en krijgt de betekenis van: leef zuiver, leef rein, en leid een huwelijksleven dat gedragen wordt door wederzijdse liefde en toewijding en uit is op de verheerlijking van God. Maar hoe ook uitgebreid, één ding blijft toch: in de catechismus gaat dit verbod over seksualiteit, en over meer niet.
Maar het gaat wèl over meer dan seksualiteit. Dat leer je zien, zodra je het samenvat met 'respecteer elkaar' en daarbij denkt aan kwetsbaarheid, breekbaarheid, kostbaarheid. Kijk maar.
Je ziet het meteen al binnen het huwelijk zelf. Echtbreuk door overspel, dat is zoiets als je huwelijk aan gruzelementen gooien. Maar als God zegt: pleeg geen overspel, dan bedoelt hij ook: pas op, wees voorzichtig, een huwelijk is breekbaar. En dat begint veel eerder dan bij het helemaal kapot gooien van je relatie. Dan gaat het zomaar ook over langs elkaar heen leven, over venijnige ruzies die niet worden bijgelegd, over eindeloze verwijten, over wantrouwen, ook op gebieden die helemaal niet met seks te maken hebben. Allemaal van die dingen die scheuren en barsten in je huwelijk trekken omdat je niet voorzichtig genoeg met elkaar geweest bent.
Kijk, als ik het zo zeg, zie je meteen dat dit 'meer dan seksualiteit' heel belangrijk is, eigenlijk veel belangrijker dan die seksualiteit zelf. In een situatie waarin een huwelijk al gebarsten is door één of meer van dit soort dingen is overspel een naar verhouding kleine stap. In een huwelijk dat heel is, waarin man en vrouw een werkelijke levenseenheid vormen, waarin de een het kostbaarste is dat de ander op aarde heeft, is overspel eenvoudig onvoorstelbaar.
Het lijkt me één van de gemeenste valkuilen van de duivel dat hij ons wijs laat maken dat seks en seksualiteit zo eindeloos belangrijk is, dat het apart, op zichzelf behandeld moet worden. Dat is de boodschap die in de wereld om ons heen permanent klinkt. Vervelend genoeg is het ook een boodschap die in de kerk heel vaak klinkt. Alleen dan negatief: seksuele zonden zijn van een heel andere orde dan andere zonden. Maar dat is allemaal ernstige nonsens. Seks is niet zó belangrijk en je kunt er nog veel minder 'op zichzelf' over praten of nadenken. Ieder zinnig woord over seksualiteit begint bij heel iets anders, namelijk bij het respecteren van elkaar.
En dat wil dus zeggen dat wij elkaar om-zichtig behandelen omdat mensen, menselijke integriteit en menselijke relaties breekbaar, kwetsbaar en eindeloos kostbaar zijn. Eigenlijk starten we dan bij het besef dat God ons, heel persoonlijk, eigenhandig heeft gemaakt, geboetseerd. Zoals Genesis 2 het tekent: de grote God met zijn handen in de klei, zorgvuldig boetserend, met liefde, ieder onderdeel van ons lichaam. Mannelijk en vrouwelijk schiep Hij hen. Met een lichaam dus, een eigen lijf. En dat is geen wegwerpmateriaal, of iets om te gebruiken. Dat is o zo mooi en eindeloos kostbaar.
In een wereld zonder zonde blijft het bij dat kostbare. Daarom schaamden Adam en Eva zich niet voor elkaar. Maar in een wereld waarin mensen egoïstisch zijn, elkaar de schuld geven, elkaar gebruiken, geestelijk en ook lichamelijk, is menselijke integriteit ook iets breekbaars en kwetsbaars. Dat is één van de dingen die uitkomt in schaamte, een besef dat die ander, die net zo is als jij, jou wel eens kan willen hebben, kan willen gebruiken, een besef van kwetsbaarheid, van breekbaarheid, een besef van dat je als de mens die je bent gebroken en ook geschonden kan worden.
Misschien zeggen we wel eens te makkelijk tegen elkaar dat we ons voor onszelf toch niet hoeven schamen. Er zit, lijkt me, ook een diepe naïeviteit in de schaamteloosheid van onze cultuur. Mensen zijn kwetsbaar, mensen worden beschadigd. Dat je jezelf niet bloot geeft is niet ongezond.
God wil in ieder geval dat we elkaar in dit alles respecteren, dat we met elkaar omgaan als kostbare en kwetsbare mensen. Wil je jezelf aan een ander geven, helemaal, als de mens die je bent, ziel-en-lichaam, dan bindt God dat aan een huwelijk, in wat voor cultureel bepaalde vorm ook. Waarom? Het lijkt me dat iedere discussie over 'seks-voor-het-huwelijk' flauw is als we niet bij dit respect uitkomen. Omdat we nergens meer kwetsbaar zijn dan als we onszelf helemaal geven, wil God dat we dat in een veilige, een door beloften van trouw beveiligde relatie doen. En zoals gebruikelijk heeft God groot gelijk. Jezelf helemaal geven en dan in de steek gelaten worden, dat gaat je niet in de koude kleren zitten. Dat beschadigt je. Wie vindt dat de ander zich ook vóór de beloften van de trouwdag maar geven moet, laat zien dat hij of zij geen respect voor de ander heeft.
Denk ook eens over homofilie na vanuit dit respect. Nee, dat betekent niet dat we alles maar goed moeten vinden. Denk maar weer terug aan waar alles mee begint: God maakt ons als man, als vrouw. Maar het betekent wel dat we in de eerste plaats op leren houden om bij homofilie meteen aan seks te denken. U wilt toch ook niet dat anderen bij u meteen aan seks denken? Heterofiel? Zo? Praktiserend? En in de tweede plaats betekent het dat we elkaar helpen in het besef dat God ons allemaal als man of als vrouw geschapen heeft. Als het iemand dan overkomt dat hij als man van een andere man houdt, of als vrouw van een andere vrouw, dan zal het de kunst zijn, de christelijke kunst om ook werkelijk als man van die andere man te houden, of als vrouw van die andere vrouw, en dat heeft nog niets met een karikatuur van de liefde tussen man en vrouw te maken. Ook als homofiele man of vrouw ben je kostbaar voor God, met huid en haar, inclusief alles.
Het is dit respect, dit besef van kostbaarheid en kwetsbaarheid van de ander, dat ons allemaal verbindt. Als je getrouwd heb je recht op dit respect. Zoals jij met jouw lichaam kostbaar bent, zo is je partner kostbaar. Je mag ook als getrouwde mensen elkaar niet schenden of gebruiken. En ook als je niet getrouwd bent heb je recht op dit respect. Mensen mogen jou niet met de ogen uitkleden, en jij mag dat niet bij anderen. Mensen zijn niet om te gebruiken voor jouw bevrediging. Jouw lichaam is van jou. Niemand mag daar aankomen. De Here God zelf heeft jou gemaakt, eigenhandig, zorgzaam. En Hij heeft ook alle andere mensen gemaakt. Even eigenhandig. Even zorgzaam. In het hele brede veld van de seksualiteit (ook hoe je je kleedt en verzorgt, hoe je elkaar begroet en tegemoet treedt, hoe je elkaar liefkoost, tot aan de totaalovergave toe) is het in de een of andere vorm dit respect voor de ander en voor jezelf dat je uitdrukt.
Ziet u, hoe primair dat respect is. Het gaat ook aan het huwelijk vóóraf. Het hoort bij ons mens-zijn, zo als we door God gemaakt zijn. En het leert je daar positief naar te kijken. Zoals je bent, getrouwd of ongetrouwd, met huid en haar, zo ben je kostbaar voor God en daarom ook voor jezelf en voor elkaar. Het leert je dat hele complex van seksualiteit eens goed te relativeren. Het is niet meer en niet minder dan een manier waarop je die kostbaarheid ook kostbaar behandelt, respecteert. En als het dat niet is, is het gevaarlijk, is het in alle vormen een breken van elkaars integriteit.
Hoe ingrijpend dat is zie je het duidelijkst bij extreme vormen van seksueel geweld en intimidatie. Dat laat enorme littekens achter bij een mens, een gevoel juist niet van kostbaarheid, maar van waardeloosheid, van wegwerp-speelgoed zijn. Maar laten we niet vergeten dat ook andere vormen van schaamteloosheid en respectloosheid schade aanrichten, vaak heel ongemerkt. Onze manier van kleden, van bijna ongekleed zijn, een manier van praten, met seksueel getinte grappen en toespelingen, wat laat die over van het besef dat jij kostbaar bent zoals je bent? Dat jij uniek bent en je daarom alleen in een unieke relatie geeft met huid en haar?
Al met al begrijpt u, hoop ik, waarom ik het belangrijk vind dat we voor onszelf leren om over dit gebod na te denken vanuit die achterliggende gedachte die heel het gebod samenvat: 'respecteer elkaar'. Dat is dus helemaal gevuld vanuit het besef dat God ons eigenhandig heeft gemaakt, moeite voor ons gedaan heeft en nog doet. Daarom zijn we kostbaar. En die kostbaarheid is in onze werkelijkheid kwetsbaar en breekbaar, op allerlei manieren. God leert ons daarom voorzichtig te zijn, om-zichtig, respect te hebben. Dat is goed voor mensen, dat geneest. God weet wel wat Hij ons gebiedt. Zie Hem maar weer zitten, daar in dat paradijs. De grote God bezig in de klei, eigenhandig. Hoe kostbaar is een mens die zo gemaakt is en wakker gekust met Heilige Geest. Besef het en je ontdekt wat je te doen hebt: God verheerlijken met je lichaam. Een mooie taak. Amen.